Ngay từ buổi sơ khai, giữa những bản làng thưa thớt, giữa những thung lũng heo hút ta vẫn có thể bắt gặp những tiếng Then. Tiếng Then vút lên từ những luống cày, từ những nhát cuốc... và theo cây lúa cây ngô đi vào bản, lên nhà sàn và theo vách núi vang vọng từ sàn nhà này sang sàn nhà khác, từ cánh đồng này sang cánh đồng khác, từ bản làng này sang bản làng khác. Cứ như vậy, tiếng Then vọng dài theo tháng, theo năm, theo vụ mùa, không thể thiếu trong lao động, trong cuộc sống và trở thành một nghi thức sinh hoạt văn hóa cộng đồng của dân tộc Tày, tồn tại và lưu truyền bằng hình thức truyền miệng, diễn xướng.

Nhà nghiên cứu, sưu tầm văn hóa dân gian Dương Sách chia sẻ về Then với học sinh Trường THPT Thành phố.

Sau này, khi đời sống của đồng bào dân tộc Tày đầy đủ hơn, nhu cầu giao lưu tinh thần, tình cảm ngày càng cao hơn thì chính những tiếng Then du dương giúp mọi người hiểu, đồng cảm và xích lại gần nhau hơn. Hằng năm theo định kỳ, họ lại tổ chức những lễ hội: cầu mùa, cầu an, cầu phúc, mừng nhà mới, mừng thọ…, cầu mong những điều tốt đẹp sẽ đến. Các nghi lễ nông nghiệp, thần linh, tín ngưỡng dân gian chính là cơ sở để cho các làn điệu Then ngày càng phát triển và hoàn thiện. Dần dần theo dòng thời gian, Then trở thành một loại hình diễn xướng có âm, có điệu, có tích, có trò.

Năm 1677, nhà Mạc ở Cao Bằng thất thế, đội nhạc cung đình giải thể, họ trở về quê quán, mang theo những bài hát Then và những cây đàn Then. Âm nhạc từ dân gian vào cung đình được nâng cao và hoàn thiện, nay lại từ cung đình trở về dân gian - về lại nơi cội nguồn đã sản sinh ra nó. Then trở lại với đời sống nhân dân khi cuộc sống đã văn minh hơn trước, cái cá nhân đã dần dần át cái quần thể. Nhận thức của con người về hiện thực cũng trở nên đa dạng hơn. Các hình tượng được miêu tả và đề cập trong Then cũng phong phú, đa diện hơn. Cái đẹp của đối tượng được thể hiện trong Then được miêu tả cụ thể, chi tiết, gần gũi hơn, hiện thực hơn. Đó là các bài Then đời thường trong các văn bản chữ Nôm Tày còn được lưu giữ và truyền lại từ một số cụ già cao tuổi có vốn hiểu biết về Nho học, có niềm đam mê sưu tầm, gìn giữ các giá trị văn hóa dân gian của dân tộc. Bên cạnh đó còn có các tác phẩm Then Tày được hình thành qua phần ứng tác của người gảy đàn Then.

Bên cạnh những bài Then đầy tính triết lý, còn có những bài then dân gian chứa chan tình cảm. Đó là những bài Then nói về tình cảm yêu thương gắn bó giữa các thành viên trong gia đình; lòng tôn kính đối với ông bà; lòng biết ơn, hiếu thảo đối với cha mẹ; sự gắn bó keo sơn giữa anh chị em ruột thịt; nhất là tình cảm đôi lứa... Ta có thể bắt gặp điều đó trong các cuộc trò chuyện tâm tình lứa đôi. “Thân em chim chích bên đường/Kìa con chim phượng vẫy vùng là anh/Phượng bay vào lẫn mây xanh/Thôi con chích nhỏ cũng đành bay lui. (Thân noọng như nổc chích xảng tàng/Thân vỉ như phượng hoàng chang hả/Phượng hoàng bân khảu phả vạ kheo/Nổc chích bân pây rèo rừ đảy).

Sau này, trong những năm chiến tranh, tiếng Then ấm áp của đồng bào dân tộc Tày theo bước chân của những chiến sĩ lên chiến trường và hình thành ở ngoài mặt trận. Tiếng Then vang vọng khắp nơi để kêu gọi toàn dân đoàn kết và tạo ra sức mạnh để chiến thắng kẻ thù xâm lược. Cho đến bây giờ những lời Then hào hùng ấy vẫn thường được các cây đàn Then gảy réo rắt truyền cho các thế hệ con cháu: “Năm năm tư thắng trận Điện Biên/Én báo tin mọi miền được biết/Báo cho khắp Nam, Bắc, Tây, Đông/Mở cánh én dọc ngang khắp chốn (Pi hả slí hềnh dẳn Điện Biên/Én páo thuổn lai miền rụ chắc/Páo khóp tằng nam bắc tây đông/Khang pích én bân slung lít lít). Trong lời Then dập dờn những cánh chim câu, chim én không chỉ báo tin thắng trận và phát tín hiệu vui trong những năm chiến tranh mà từ khi hòa bình trở lại đến nay ta vẫn bắt gặp trong những ngày lễ hội của đồng bào dân tộc Tày.

Những vần thơ hiện đại được người yêu thích, mến mộ phổ theo làn điệu Then Tày. Ông Nguyễn Bảo Thụ, xóm Nà Phja, xã Dân Chủ (Hòa An) - một người hay ngâm nga những điệu Then khẳng định: Những giai điệu, tiết tấu mềm mại, gần gũi đời thường của Then có thể ứng dụng vào trong thơ ca hiện đại, hay nói một cách khác là có thể phổ thơ hiện đại thành lời Then.

Sự mến mộ của những người dân nói chung và sự tinh tế, điêu luyện của những người nghệ sĩ nói riêng đã góp phần đưa điệu hát Then của dân tộc mình đến với mọi miền đất nước và theo chân các nghệ sĩ vang xa đến nhiều quốc gia khác trên thế giới.          

Theo Baocaobang.vn