Thanh minh trong tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh
Theo phong tục của người Việt Nam nói chung và của người dân tộc Tày, Nùng nói riêng, Tết Thanh minh còn gọi là tết Hàn thực được tổ chức vào ngày 3/3 âm lịch hàng năm, người dân ở Cao Bằng có phong tục truyền thống đi tảo mộ tổ tiên vào ngày 3/3 âm lịch. Tết Thanh minh được đồng bào các dân tộc Tày, Nùng rất quan tâm.
Vào ngày 3/3 (âm lịch) những khu nghĩa trang, những phần mộ của những người đã khuất được con cháu dọn sửa sang, dọn dẹp sạch sẽ
Mỗi năm chỉ có một ngày, dù ai đi đâu, ở đâu, đến ngày 3/3 âm lịch cũng về với gia đình để được đi tảo mộ, báo hiếu với người đã khuất; theo tiếng địa phương tảo mộ có nghĩa là “slan mạ” hay “slan phằn”.
Tết Thanh minh tương truyền có nguồn gốc từ Trung Quốc. Chuyện kể rằng, đời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công, nước Tấn, gặp loạn phải bỏ nước lưu vong, nay trú nước Tề, mai trú nước Sở. Bấy giờ có một hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi theo vua giúp đỡ mưu kế. Một hôm, trên đường lánh nạn, lương thực cạn, Giới Tử Thôi phải lén cắt một miếng thịt đùi mình nấu lên dâng vua. Vua ăn xong hỏi ra mới biết, đem lòng cảm kích vô cùng. Giới Tử Thôi theo phò Tấn Văn Công trong mười chín năm trời, cùng nhau trải nếm mật nằm gai, vượt bao nhiêu gian truân nguy hiểm. Về sau, Tấn Văn Công giành lại được ngôi báu trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những người có công, nhưng lại quên mất công lao của Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng không oán giận mà nghĩ đó là nghĩa vụ quân thần. Sau đó, ông về nhà đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm. Giới Tử Thôi không chịu rời Điền Sơn ra lĩnh thưởng, Tấn Văn Công hạ lệnh đốt rừng, ý muốn thúc ép Giới Tử Thôi phải ra, nhưng ông nhất định không chịu tuân mệnh, rốt cục cả hai mẹ con ông đều chết cháy. Vua thương xót, lập miếu thờ và hạ lệnh trong dân gian phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ ăn nguội đã nấu sẵn để tưởng niệm (khoảng từ mùng 3/3 đến mùng 5/3 âm lịch hằng năm). Từ đó ngày 3/3 âm lịch hằng năm được coi là ngày tết Hàn thực, nhằm tưởng nhớ đến công ơn của những người đã khuất.
Từ thời Lý, nhân dân ta đã tiếp nhận tết Hàn thực nhưng ý nghĩa của ngày Tết này đã biến đổi và mang đậm màu sắc truyền thống, phù hợp với tâm lý cũng như cuộc sống thường nhật của người dân nước Việt. Vào ngày tết Hàn thực, người Việt không kiêng lửa, mọi việc nấu nướng vẫn được thực hiện, chỉ có điều người Việt dùng bánh trôi, bánh chay cho tết Hàn thực với ý nghĩa tượng trưng đó là những thức ăn nguội (hàn thực).
Đối với người Tày, Nùng ở Cao Bằng, vào dịp Tết Thanh minh nhà nhà đều sắm sửa đồ lễ, gồm: xôi ngũ sắc, thịt gà, thịt lợn, măng vầu hấp thịt, cá rán, bánh kẹo, rượu, tiền vàng mã, hương nến..., mang ra mộ tổ tiên để làm lễ. Nét độc đáo mâm lễ là xôi ngũ sắc có 5 màu chính: trắng, đỏ, xanh, tím, vàng tượng trưng cho Âm – Dương – Ngũ – Hành – Kim.
Vào ngày này, những khu nghĩa trang, những phần mộ của những người đã khuất nghi ngút khói hương, các mâm cỗ đa dạng đồ lễ để cúng tổ tiên, những ngôi mộ được người nhà dọn dẹp sạch sẽ và vun đắp lên đất mới, đó là tâm đức của những người đang sống với người đã khuất.
Người Tày, Nùng cho rằng có thể Tết nguyên đán không về quê nhà được nhưng không thể vắng mặt trong ngày Tết tảo mộ. Tết tảo mộ năm nay cũng vậy ở Cao Bằng đâu đâu cũng thấy người ngược xuôi đi tảo mộ. Khắp các sườn núi, khu đồi nơi cư ngự của những khu mộ rực rỡ những cây nêu đủ sắc màu ẩn hiện trong làn khói hương nghi ngút. Người sống quan niệm, khi đốt cháy tuần hương và vàng mã coi như người âm đã nhận đủ lễ vật mà người dương muốn gửi. Khi ngôi mộ được dựng một cây nêu báo hiếu, người thân có thể bày mâm ăn uống hoặc thu lộc mang về nhà.
Mỗi ngôi mộ đều được dựng một cây nêu báo hiệu đã được dọn dẹp, làm lễ tảo mộ
Ngày 3/3 âm lịch hàng năm được coi là Tết Thanh minh, Tết tảo mộ của người Tày, Nùng Cao Bằng, nó gắn liền với đạo đức, với bổn phận của con cháu tưởng nhớ công lao của tổ phụ, của những tiền nhân đã khuất. Đây chính là dịp để mọi người báo hiếu, trả nghĩa, đền đáp ơn sinh thành, tạo dựng của tổ tiên; nhắc nhở mỗi người nhớ về quê hương, cội nguồn dân tộc. Ngoài ý nghĩa tưởng nhớ người đã khuất, Tết Thanh minh còn là dịp để con cháu, dòng họ được đoàn tụ sum họp.
Dương Liễu