Thổ cẩm là loại hàng vải dệt thủ công giàu họa tiết, các họa tiết này nổi lên mặt vải giống như được thêu. Ở Việt Nam, nhiều dân tộc thiểu số đều có văn hóa dệt thổ cẩm truyền thống độc đáo của dân tộc mình. Trong số đó, thổ cẩm của người Tày Cao Bằng nổi tiếng với màu sắc rực rỡ, đẹp và bền, đặc biệt là kỹ thuật tạo hoa văn thổ cẩm được tạo từ mặt trái của sản phẩm. Vừa qua, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công bố danh mục 12 Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia, trong đó có nghề thủ công truyền thống dệt thổ cẩm của người Tày xã Ngọc Đào (huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng).
Sản phẩm dệt thổ cẩm truyền thống ở xóm Luống Nọi, xã Ngọc Đào, huyện Hà Quảng
Hiện nay, tại xã Ngọc Đào, huyện Hà Quảng có xóm Luống Nọi là làng nghề duy nhất còn nguyên bản về kỹ thuật, công cụ dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc Tày. Đây là một trong những điểm di sản văn hóa nằm trên tuyến phía Bắc trong "Hành trình về nguồn cội" của Công viên địa chất Non nước Cao Bằng được UNESCO công nhận. Các sản phẩm thổ cẩm vẫn được dùng trong đời sống như: tấm trướng che bàn thờ, một số chi tiết cấu thành tấm áo, mũ, khăn, mặt gối, vỏ chăn, mặt địu, túi xách…
Làng nghề Luống Nọi hiện còn gần 30 khung cửi của các gia đình dân tộc Tày. Người đầu tiên được phong danh nghệ nhân làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống Luống Nọi là bà Nông Thị Thược, sinh ra trong một gia đình có 4 đời làm nghề dệt thổ cẩm. Năm 2016, Cơ sở sản xuất của bà đã được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao tặng "Bảng vàng Gia tộc Nghề Truyền thống Việt Nam" đồng thời cũng là một trong những điểm đến của Công viên địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng.
Khách du lịch tham quan cơ sở dệt thổ cẩm và chụp ảnh lưu niệm cùng nghệ nhân Nông Thị Thược
Nghệ nhân Nông Thị Thược cho biết, nghề dệt thổ cẩm của người Tày ở Luống Nọi là sự kết hợp hài hòa giữa hoa văn, màu sắc và đường nét. Các màu sắc sáng, tối, nóng, lạnh được xử lý khéo léo trên nền chủ đạo là màu trắng đục, tạo nên bản sắc riêng, độc đáo chỉ có ở nơi đây. Nét độc đáo là đồng bào Tày ở Luống Nọi tạo hoa văn trên mặt trái của sản phẩm thổ cẩm, không phải dệt từ mặt phải như kĩ thuật dệt thông thường… Công cụ để dệt ra sản phẩm thổ cẩm là khung cửi, con thoi được làm bằng gỗ, trên khung cửi là những que tre mềm mại để tạo hoa văn. Hoa văn trang trí có ba dạng chủ yếu là: hoa văn hình học, hoa văn hiện thực về thực vật, hoa văn hiện thực về động vật. Ngoài ra, còn có một số hoa văn tín ngưỡng tôn giáo trên trang phục của các thầy Then, thầy Tào. Những hoa văn tạo ra trên sản phẩm thổ cẩm phản ánh trung thực xã hội, những hoạt động lao động sản xuất và văn hóa tinh thần của người Tày. Hoa văn thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa con người với thiên nhiên, sự hòa đồng vốn có như là quy luật bất biến.
Ngày nay, với sự phát triển kinh tế thị trường, nghề trồng bông dệt vải của đồng bào người Tày bị mai một, người dân chủ yếu mua vải dệt công nghiệp về dùng. Tuy nhiên, các cấp chính quyền trong tỉnh và người dân địa phương đã nỗ lực trong công tác bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc đã gìn giữ được nghề dệt thổ cẩm.
Để gìn giữ, phát huy Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia, ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh đã gắn nghề dệt thổ cẩm với phát triển du lịch tạo nên điểm độc đáo thu hút khách du lịch đến tham quan, trải nghiệm. Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tô Thị Trang cho biết: Thời gian tới, tỉnh sẽ có những phương án cụ thể hơn trong việc bảo tồn, phát huy giá trị nghề dệt thổ cẩm của người Tày ở Luống Nọi. Trong đó, tỉnh chú ý xây dựng và triển khai đề án hỗ trợ, đào tạo, nâng cao tay nghề cho người dệt thổ cẩm; khuyến khích đồng bào Tày ở Luống Nọi chủ động định hướng, động viên bà con đầu tư khung dệt thủ công, đa dạng hóa mẫu mã, chủng loại các sản phẩm thổ cẩm..., tạo ra sản phẩm chất lượng cung ứng cho thị trường. Cùng với đó, tỉnh tiếp tục đẩy mạnh quảng bá, thu hút du khách đến trải nghiệm nhằm giữ gìn, phát huy và nâng cao thu nhập cho người dân làm nghề dệt thổ cẩm.
Dương Liễu