Lượn Slương phân bố chủ yếu ở phía Tây - Nam tỉnh Cao Bằng thuộc hai huyện Thạch An, Phục Hòa và rộng khắp tỉnh Lạng Sơn. Có lẽ vì thế mà Lượn Slương còn có tên là Lượn Lạng. Trong các thể loại lượn, gồm: Nàng ới, Lượn Cọi, Lượn Ngạn, Lượn Then…, Lượn Slương là một trong những làn điệu dân ca danh tiếng, lâu đời, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc, là chỉ tơ hồng se duyên những lứa đôi.

Lượn Slương (Lượn thương) là hình thức hát giao duyên đặc trưng, phổ biến của bà con dân tộc Tày, nhất là những năm 60 thế kỷ trước. Chủ thể chính là nam, nữ thanh niên giao lưu tình cảm, quyến luyến tìm hiểu nhau, rồi dẫn đến tình yêu đôi lứa bằng Lượn Slương. Vào những dịp tết đến xuân về, lễ hội lồng tồng và cả khi nông nhàn, các cuộc Lượn Slương được diễn ra trong các bản làng (thường là về ban đêm), có lúc tới hai, ba ngày liền. Đó là cuộc chào đón, làm quen, tỏ tình giữa các chàng trai, cô gái làng này vì lý do nào đó đến với làng kia. Phía chủ nhà đứng ra chủ động tiến hành cuộc lượn. Đặc trưng của Lượn Slương cũng như các thể lượn khác của người Tày là hát công khai chủ yếu ở trong nhà, bà con trong làng đến nghe, khích lệ. Mỗi vùng có từng loại lượn khác nhau: Lượn Then ở Trùng Khánh, Hạ Lang, Trà Lĩnh, Quảng Uyên; Lượn Nàng ới ở Hà Quảng, Thông Nông, tây bắc Hòa An; Lượn Cọi ở Bảo Lạc, Bảo Lâm, Hà Quảng; Lượn Ngạn ở vùng biên giới Trà Lĩnh và vùng giáp ranh với Hòa An… Nhưng hầu hết các thể lượn đều đặt theo thể thơ thất ngôn trường thiên (chữ thứ năm câu sau bắt vần với chữ thứ bảy câu trước). Riêng Lượn Slương đặt lời theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt. Một cuộc Lượn Slương thường có kết cấu hoàn chỉnh 3 phần: Lượn nai (lượn mời hát), Lượn đi đường; Lượn sử; Lượn chúc mừng.

Khai cuộc là những câu hát lượn của phía chủ nhà nói lên điều may mắn, hân hạnh, vui mừng cho bản làng trước sự có mặt của khách quý đến thăm; thậm chí còn tự than trách chưa đón tiếp bạn chu đáo. Tiếp theo là mời khách hát lượn đối đáp một cách da diết chân tình với ý tứ rằng, người từ phương xa đến, đi đường dài chắc là mệt mỏi lắm, nhưng có mấy khi chúng mình gặp nhau, mong người lên tiếng:… Nhị va phong sơn cảnh sắc đào/Bjoóc phông mèng bửa hộn lao xao/Pja dú chang vằng mong nặm mâứ/Cần thẻ hăn căn đảy tuộng chào. Tạm dịch: Nhị hoa gió núi cảnh sắc đào/Hoa nở ong bướm nhộn lao xao/Cá giữa vực sâu mong nước mới/Người thể gặp nhau được hỏi chào. Vào đoạn hát mời, thông thường có tới ba, bốn người thay nhau hát, nhưng khi vào cuộc chính thức thì chỉ có một đôi trai, gái nhập tâm các bài kết hợp ứng khẩu, không có thầy dắt dẫn như Lượn Cọi. Người lượn sáng tạo phù hợp hoàn cảnh cụ thể, không dập theo khuôn mẫu nhất định nào đó, bởi thế mà sinh động, hấp dẫn, cuốn hút người nghe.

Sâu lắng, hàm súc hơn cả là Lượn pây tàng (Lượn đi đường), là phần trọng tâm của Lượn Slương được người hát và người nghe quan tâm nhất. Lượn đi đường còn có nhiều bài, chương: Cáy khăn (gà gáy), Nhẳm lừa hải va (Đi thuyền hái hoa), Hải nhỉ xuân (Hái nhị xuân), Cừn vọng hả canh (Đêm vọng năm canh), Kết duyên táng bản (Kết duyên khác bản)... Toàn bộ Lượn đi đường là quá trình tìm hiểu nhau, từ làm quen đến chia sẻ buồn vui, có lúc dỗi hờn, trách móc để rồi đến với nhau đằm thắm mặn mà hơn. Nội dung của phần lượn này chứa đựng đầy ắp nỗi nhớ thương kín đáo, e ấp, sâu sắc đến mạnh bạo bất ngờ. Khi xa nhau họ mang theo hình ảnh của nhau qua tiếng lượn và khắc khoải mong gặp lại để hàn huyên, nối tiếp tình bạn càng thêm mặn mà hơn. Lâu ngày chưa gặp được, chàng trai buồn bã thẫn thờ: … Tự vằn pây lỉn chổn vụ hè/Đin nhả tu rườn vẻng tả sle/Xiêu bản tốc mường pền lưu lạc... Tạm dịch:... Từ ngày dạo chơi giữa vụ hè/Ruộng vườn nhà cửa bỏ qua đi/Hết bản lại mường thành lưu lạc... Tình cảnh của chàng trai khi cách xa bạn tình thật bi thương. Nhưng sau đó họ vẫn tin tưởng, nuôi dưỡng tình yêu, kiên trì chờ đợi có ngày nên duyên, họ nhắn nhủ nhau hãy trân trọng những gì đã có với nhau, đó là tài sản riêng quý giá cần được cất giữ trong tim: … Slắng căn cừn nghị kỉ càm phuối/Sloong rà giao kết lẹo pền tuôi/Phong kỉn kỉ gằm sle đâư toọng/Dá khay phuối oóc hẩu pậu ngòi... Tạm dịch: ... Đêm thanh canh cánh dặn đôi lời/Hai ta giao kết đã thành đôi/Cất kỹ mấy lời để trong dạ/Chớ nói lộ ra với người đời...

Phần Lượn sử kể về những câu chuyện truyền thuyết, dã sử, truyện dân gian, cổ tích, lịch sử của Việt Nam và một số tích truyện Trung Quốc, như: Chương truyện Bjoóc lồm, Chương truyện Ngọc Dung, Sự tích truyện tiên sa, Chương truyện bồ cốc, Chiêu Quân cổ tích, Sơn Bá, Anh Đài... Thời gian dành cho Lượn sử khá dài, có thể gần hết một đêm. Cuộc lượn đến phần này chứng tỏ tình duyên đôi lứa đã đạt đến mức độ hứa hẹn chắc chắn. Người hát biểu lộ tình yêu của mình, họ nhập tâm đồng cảm với các nhân vật trong truyện như chính họ nên càng hát càng say sưa, tình cảm vì thế càng sâu nặng hơn. 

 Phần cuối cùng là các bài lượn đáp nghĩa cảm tạ với gia chủ và bà con làng bản đã tạo điều kiện cho đôi lứa được hát lượn giao duyên; ca ngợi phong cảnh sơn thủy hữu tình của bản làng, phong tục tập quán quê hương. Bên cạnh đó, là các bài ca chiềng chúc (Bài ca trình chúc), như: Chồm lẩu Then (Mừng lẩu Then), Chồm đảm lẩu (Mừng đám cưới), Chồm Lồng tồng (Mừng hội Lồng tồng). Cuộc lượn nào tiến hành được ba phần như trên là hoàn chỉnh. Tuy nhiên, phần đầu: Lượn nai (Lượn mời), Pây tàng (Đi đường) là quan trọng nhất, không thể thiếu được trong Lượn Slương. Thực tế, tùy thuộc vào hoàn cảnh, không gian, thời gian mà không cần đầy đủ cả ba phần, thậm chí cả hai phần sau không có cũng được, trong khi phần đầu nhất thiết phải có. 

Lượn Slương - vốn dân ca quý báu đậm đà bản sắc văn hóa, sợi dây kết nối các chàng trai, cô gái, là chỉ tơ hồng se duyên những lứa đôi, đồng thời là nhu cầu sinh hoạt tinh thần của nhân dân các dân tộc cần được bảo tồn và phát huy, phát triển.

Theo Baocaobang.vn