Người Mông có rất nhiều loại nhạc cụ phong phú, có âm thanh. Nếu như khèn là loại nhạc cụ thổi chủ yếu trong các phong tục, tín ngưỡng, thì sáo hay kèn môi lại là những loại nhạc cụ được sử dụng chủ yếu để giao duyên, bày tỏ tình cảm, yêu đương, thương nhớ của các chàng trai, cô gái Mông.

Chiếc kèn môi của người Mông hoa

Kèn môi hay còn được gọi là đàn môi (tiếng dân tộc Mông là tù ghê) là một loại nhạc cụ độc đáo, có từ lâu đời của người dân tộc Mông. Kèn môi là nhạc khí tự âm vang, được làm từ một mảnh đồng mỏng, có hình dáng giống lá lúa, một đầu cuống để cầm trên tay, đầu còn lại vát nhọn để gảy. Ở chính giữa, người ta tạo một cái lưỡi gà, lúc gảy, lưỡi gà sẽ rung lên, khi ấy khoang miệng chính là bầu cộng hưởng âm thanh phát ra tiếng to, nhỏ, trầm, bổng, luyến láy… Loại nhạc cụ này nhìn qua thì đơn giản, nhưng để chế tác thì lại vô cùng phức tạp, đòi hỏi người làm phải kì công, tỉ mỉ, có kiến thức am hiểu về nhạc cụ âm nhạc, văn hoá của người dân tộc Mông.

 Kèn môi gồm có 3 phần chính, gồm lưỡi đồng nhỏ, ống tre và lưỡi gà bằng đồng. Các bộ phận của kèn môi được nối với nhau bằng nhiều sợi chỉ rực rỡ, được bện lại thành một sợi dây chắc chắn.

Trong cấu tạo của kèn môi, miếng đồng chính là phần chính của chiếc kèn. Đồng để làm đàn được lựa chọn rất kỹ, sau đó nấu chảy và đổ ra khuôn thành từng lá đồng nhỏ, tán mỏng, dài khoảng 7cm. Miếng đồng sau khi tán nhỏ được chia định thành 2 phần, có đường rãnh phân định, phần giữa lá đồng là nơi đặt lưỡi gà nên phải được làm tỉ mỉ, cẩn thận. Phần giữa được chế tạo thật mỏng, đều, độ mỏng vừa đủ, không quá dày khiến âm thanh phát ra không chuẩn, trong và không quá mỏng quá sẽ khiến kèn dễ gãy. Tiếp đó lưỡi gà, lưỡi gà được gắn trên miếng đồng là bộ phận quan trọng nhất của chiếc kèn môi, âm sắc có đạt chuẩn hay không là dựa vào độ đàn hồi của lưỡi gà. Lưỡi gà hay thanh đồng nhỏ, dài khoảng 5cm, trông hình dáng giống với chiếc kim khâu lớn, được căn chỉnh từng cm cắt sao cho thật khít với miếng đồng, nếu không khít sẽ không phát ra âm thanh. Khi ghép lưỡi gà vào miếng đồng, chiếc kèn môi sẽ có hình dáng trông giống chiếc kim băng. Phần còn lại của chiếc kèn môi chính là ống trúc (hoặc ống tre, nứa…). Ống trúc này dài hơn chiếc kèn từ 1-2cm, nhỏ gọn, một đầu ống lớn, đựng vừa đủ chiếc kèn, đầu còn lại thon nhỏ, vừa đủ để luồn sợi dây qua. Ống trúc và phần cuối miếng đồng được kết nối với nhau bởi nhiều sợi chỉ màu sắc bện thành một sợi dây dài. Khi sử dụng, người thổi kèn sẽ rút chiếc kèn ra khỏi ốn trúc, khi không dùng tới sẽ dùng sợi chỉ kết nối, kéo chiếc kèn vào trong ống trúc để bảo quản. Thân ngoài ống trúc thường được trang trí các hoa văn tinh xảo, chạm khắc hoặc được bọc bởi một miếng vải thêu hoa văn nổi. Hoa văn trên thân ống thường là các hình tam giác, chữ nhật, họa tiết chiếc lá, con vật… biểu trưng cho núi, cây cỏ và các con vật trong đời sống thường ngày của người Mông. 

Để thổi đàn môi, người chơi phải giữ gốc đàn cố định bằng tay trái, đặt đàn cách môi một khoảng đủ không chạm vào răng. Ngón cái của tay phải gảy vào đầu đàn khiến lưỡi gà trong đàn rung lên, truyền rung âm đến miệng và vang lên trong khoang miệng. Muốn thổi được đàn môi nhất thiết người thổi đàn môi phải biết giữ hơi, lúc này trong cổ họng phát ra các nguyên âm a, e, i, o, u… theo từng giai điệu, lời hát. Bí quyết để có thể chơi được đàn môi đó là phải biết cách giữ hơi trong lồng ngực để thể tích không khí lọt ra ngoài không quá lớn, nhờ đó, cột hơi được giữ vững, âm thanh phát ra sẽ có những cao độ khác nhau, tạo nên những âm điệu đặc trưng của đàn môi.

Theo Bà Dương Thị Mị, dân tộc Mông hoa, xóm Cao Sơn, xã Dân Chủ (Hoà An) chia sẻ: Tôi tập chơi đàn môi từ năm 12 tuổi đến nay cũng gần 40 năm, đàn môi là loại nhạc cụ khó, không giống với kèn lá hay sáo, cách giữ hơi để thổi là vô cùng quan trọng. Giữ hơi không như mình nói chuyện, phải biết hít thở đều, lấy hơi vừa đủ. Phải có thời gian tập luyện lâu dài thì mới biết thổi kèn theo từng giai điệu.

Tiết mục hát dân ca Mông bằng chiếc kèn môi do bà Dương Thị Mị (Hoà An) thể hiện tại Hội thi hát dân ca - trình diễn trang phục dân tộc tỉnh năm 2023

Âm điệu âm thanh của kèn môi khi tỏ tình khác âm điệu âm thanh tự sự, giãi bày. Thổi kèn tỏ tình thì không thể thổi quá to, cũng không thể thổi quá nhỏ, âm thanh phải vừa đủ để chỉ cả hai cùng nghe thấy, bởi vì kèn môi thường sử dụng vào ban đêm nên âm thanh sẽ rất vang xa. Còn thổi kèn tâm tình, tự sự thì âm thanh phải to, rõ ràng, khi thổi vang xa để nhiều người cùng nghe thấy, cùng đồng cảm và sẽ cùng nhau thổi kèn để hòa vang.

Dân tộc Mông là dân tộc giàu bản sắc, họ có một kho tàng văn hóa dân gian phong phú và độc đáo. Nhạc cụ dân tộc Mông tuy giản đơn nhưng lại phong phú về cách diễn đạt âm thanh, cảm xúc và có vị trí không thể thiếu trong đời sống văn hoá của đồng bào.

Ngày nay, trước sự phát triển của các dụng cụ âm nhạc hiện đại, cũng như môi trường sinh hoạt của các đồng bào dân tộc có những sự thay đổi, thì việc gìn giữ và truyền dạy âm nhạc truyền thống của cho thế hệ trẻ là rất quan trọng. Bởi âm nhạc nói chung và âm nhạc truyền thống nói riêng là tiếng lòng của mỗi con người qua nhiều cách thể hiện khác nhau và nó luôn trường tồn với thời gian.

D.L