Dân ca Dao Đỏ gồm 5 làn điệu chính mang sắc thái tình cảm khác nhau, có trữ tình, kịch tính, than thở, vui, buồn… thường được tổ chức vào các ngày chợ phiên, ngày Tết – Lễ – Hội cổ truyền của dân tộc mình. Nội dung những bài hát phong phú ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi quê hương đất nước, cuộc sống lao động hăng say; nêu gương người tốt việc tốt, tình yêu lứa đôi, tình cảm gia đình, tình bè bạn, tình làng nghĩa xóm; đồng thời đả phá những cái ác, thói hư tật xấu, ích kỷ cá nhân và các tệ nạn xã hội.
Ở Cao Bằng, số lượng người Dao chiếm khoảng 10% dân số với hai nhóm là Dao đỏ và Dao tiền. Nơi cư trú thường sống ở các triền đồi cao (vùng núi đất) và các thung lũng tương đối bằng phẳng của các huyện Nguyên Bình, Bảo Lạc, Bảo Lâm, Hà Quảng… Dân tộc Dao Đỏ ở Cao Bằng có nhiều nét đặc sắc trong đời sống văn hoá vật thể và phi vật thể, được phản ánh sâu sắc qua công trình kiến trúc nhà ở, trang phục, ẩm thực, âm nhạc, lễ hội và kho tàng dân ca, dân vũ. Cách nhận biết dân tộc Dao Đỏ rõ ràng nhất thông qua bộ trang phục rất lộng lẫy, nhiều hoa văn đỏ, trắng rực rỡ, nổi bật.
Dân tộc Dao đỏ ở Cao Bằng
Người Dao Đỏ đa số vẫn sống quần tụ trong những làng bản riêng nên vẫn lưu giữ được những bản sắc văn hoá riêng của dân tộc. Kho tàng dân ca, dân vũ của dân tộc Dao Đỏ khá đồ sộ về quy mô và phong phú về thể loại, làn điệu và nội dung phản ánh. Đặc điểm về cơ bản là giống nhau, nhưng với mỗi làn điệu khác nhau lại được diễn xuất với giọng điệu, âm hưởng khác nhau có thể mượt mà, mềm mại; thơ đọc liền mạch; khoẻ khoắn, hùng tráng; êm ái, tha thiết… như làn điệu Páo dung, Coóng dung, Phầy lủi, Coóng phây, Lảo Cù Ngỏa, múa Lệ miên, múa Piáo tộ; thổi sừng trâu, thổi kèn đón dâu…
Mỗi hình thức đều có cách thể hiện thế giới tâm hồn riêng, có khả năng chuyển tải và gợi cảm riêng thông qua lời hát, độ luyến láy trầm bổng của nhạc điệu và tiết tấu. Và, dù ở mọi nơi, mọi lúc đều có thể cất lên những lời ca mượt mà, tình cảm: Đó là lúc vui hội gặp bạn bè, lúc đi chợ thấy bao điều đổi mới, hay là lúc lên nương hoà mình với cảnh sắc của núi rừng… Họ có thể hát theo từng nhóm, trao gửi cho nhau những niềm vui, những kinh nghiệm về cuộc sống; hay có thể đó là một đôi bạn tâm tình đang say sưa với tất cả nhiệt tâm của tuổi trẻ và tình yêu nồng nàn thắm thiết; hoặc cũng có thể đó chỉ là một người đang bày tỏ cảm xúc trước cảnh đẹp thiên nhiên bao la, trước một sự việc hay sự đổi thay của xã hội…
Trong những dịp mừng sinh nhật, mừng nhà mới hay mừng đám cưới, mọi người đến với nhau ngoài lễ và những tặng vật còn có những bài hát chúc mừng. Đó là những lời hát ca ngợi thành quả lao động, sự ăn ở đức độ và là những lời chúc an lành, may mắn… Một thể loại dân ca khác của dân tộc Dao Đỏ thường được dùng trong các đám tang là hát tang lễ do các ông thầy thể hiện. Đó là những lời hát nghiêm trang, xúc động nói lên công đức người đã khuất và nỗi tiếc thương của những người ở lại.
Kho tàng dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ tỉnh Cao Bằng phong phú về thể loại với nhiều làn điệu khác nhau. Trong đó có Coóng dung – là hình thức hát giao duyên về tình yêu đôi lứa.
Hát ru (Lảo cù ngỏa) là những lời ca mượt mà, êm ái nhằm kích thích cho trẻ mau đắm trong giấc ngủ. Trong các điệu hát ru, nội dung thường được các bà mẹ tự sáng tác nhằm giáo dục cho con cái về đạo lý làm người; về tình yêu thương quê hương, đất nước và giáo dục cho con cái những đạo lý làm người, hướng cho con ý chí phấn đấu về sau.
Hát mừng nhà mới (Coóng phây) là những lời ca vui tươi, đằm thắm nhằm chúc mừng cho gia đình nhà chủ đã cố gắng, giỏi giang, biết làm ăn phát triển kinh tế. Nội dung lời hát cũng chúc tụng cho gia đình, họ hàng, làng bản mọi người đều mạnh khỏe, yên vui và làm ăn phát đạt.
Múa bắt ba ba (Piáo tộ) được kể lại rằng: Từ xa xưa mọi người đang yên vui sinh sống, mùa màng tươi tốt, lợn đầy chuồng, gà đầy sân… thì có một con rùa yêu quái đến quẫy nhiễu, nó giẫm phá mùa màng, gieo rắc bệnh tật cho người và gia súc nên mọi người phải kêu cứu lên Bàn Vương thì được Bàn Vương báo mộng cho biết: Tất cả đều do con rùa yêu quái gây ra, phải tìm bắt và giết cho được loài yêu quái ấy, dân bản mới được yên lành. Sau đó cả làng bản hễ là đàn ông, con trai đều phải đi tìm bắt rùa. Từ đó trò múa bắt ba ba được hình thành trong những dịp lễ với ý nghĩa: người dân cầu Bàn Vương phù hộ cho cuộc sống sinh hoạt hàng ngày được bình yên, người già được an khang, mọi người được mạnh khoẻ, làm ăn phát đạt.
Múa tẩu sai (Lệ miên) là hình thức múa nghi lễ, được dùng trong lễ cấp sắc hoặc dùng trong các đám tang.
Thổi sừng trâu cũng là hình thức hát nghi lễ. Thường được kết hợp hát, thổi sừng trâu và cầu khấn mong cho cuộc sống nhân dân luôn may mắn, thuận lợi; cầu cho mọi người luôn mạnh khỏe, hạnh phúc, an vui; cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu…
Nghi lễ thổi kèn đón dâu của người dân tộc Dao đỏ
Kho tàng dân ca, dân vũ dân tộc Dao Đỏ tỉnh Cao Bằng là những loại hình nghệ thuật đặc sắc và mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc, nhưng hiện nay lại đang dần bị mai một và nguy cơ mất dần trong sự phát triển chung của xã hội.
Để bảo tồn và phát huy được những làn điệu dân ca Dao đỏ hiện nay thì việc mở các lớp dạy tiếng Dao đang là một thực tế cấp thiết nhất vì khi đã biết đọc, biết viết chữ của dân tộc mình sẽ là tiền đề để thế hệ trẻ học hỏi các làn điệu dân ca, từ đó có ý thức gìn giữ, bảo tổn và phát huy. Mặt khác, cần tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền, góp phần nâng cao nhận thức về ý nghĩa, tầm quan trọng của dân ca cho cộng đồng dân tộc Dao đỏ, đặc biệt là thế hệ trẻ nâng cao lòng tự hào về giá trị những làn điệu dân ca đặc sắc của cha ông, qua đó, tự giác tham gia các hoạt động văn hóa truyền thống, đấu tranh với sự xâm nhập của văn hóa ngoại lai; tổ chức những cuộc thi hát dân ca Dao đỏ tại xóm, xã, huyện, tỉnh vào thời gian cố định, duy trì thường xuyên để quảng bá, phục vụ khách du lịch và các nhà nghiên cứu; Nhà nước cần có chế độ ưu đãi đối với các nghệ nhân và trang bị cho họ những thiết bị cần thiết để động viên tinh thần, ý thức trách nhiệm của họ trong việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát, đánh giá hiệu quả triển khai và điều chỉnh các nội dung triển khai phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương để phát triển KT - XH bền vững, song song với giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
Dương Liễu