Hát then - đàn tính (gọi tắt là Then tính), là loại hình dân ca đặc sắc nhất của Cao Bằng và một số tỉnh vùng Đông Bắc nước ta, mang những nét đặc trưng đậm đà bản sắc dân tộc. Đến nay, Then tính đã bị mai một nhiều, đòi hỏi chúng ta cần bảo tồn và phát triển để Then tính trường tồn với thời gian.

Hội Bảo tồn dân ca các dân tộc Cao Bằng biểu diễn tiết mục then tính tại xã Đào Viên, huyện Tràng Định (Lạng Sơn).

Then tính có mặt trong dân gian từ lâu, song, chúng ta vẫn chưa xác định chuẩn xác thời điểm sinh ra nó. Chỉ biết rằng, hát Then và cây đàn tính diệu kỳ ấy bắt nguồn từ cuộc sống lao động tập thể, khi xuất hiện nhu cầu hưởng thụ văn hóa của cộng đồng người Tày cổ; một số bài hát từ xa xưa để lại đã minh chứng cho điều đó. Tiêu biểu như bài then cổ: "Sơ sơ ngòi mà tướng lạ nhân/Bách vật dú chang đông sơn hào/Pin bân phựt tua tầư cụng xong/Tua eng lẻ tham sloong nhí nhéc/Tua cải lẻ tham pét ư hư". Tạm dịch: Toán đi săn người quen kẻ lạ/Bách thú trong sơn dã thiếu chi/Cung tên bắn con nào chẳng được/Con nhỏ khênh hai đi vui vẻ/Con to khênh tám kẻ nhọc nhằn". Bài then này miêu tả cuộc đi săn của người Tày cổ từ thời nguyên sinh, hoang sơ. 

Then tính ngày càng trưởng thành về chất và nghệ thuật diễn xướng, đặc biệt, được trải qua một thời đoạn lịch sử đáng trân trọng và đánh dấu bước ngoặt tiến bộ vượt bậc về môn nghệ thuật này, làm xuất hiện hai dòng Then tính nữ và nam, đó là thời nhà Mạc vào cuối thế kỷ XVI dời triều lên Cao Bằng, trị vì hiện hữu gần 100 năm (1594 - 1677). Trong trình diễn, nghệ nhân hát then không bao giờ tách rời đàn tính, nếu thiếu một trong hai yếu tố đó đều không thể gọi là Then tính. 

Cây đàn tính cũng thể hiện sự khác nhau giữa hai dòng then. Người Tày có câu: "Tính pựt tính slam slai/Tính sloong slai tính giàng", nghĩa là: tính bụt là tính ba dây, tính hai dây là tính giàng. Toàn bộ cây đàn toát lên vẻ giản dị, thanh cao mà âm thanh của nó khi ngân lên làm đắm say lòng người. 

Đến khi triều Mạc tan rã, cây đàn tính ba dây theo nghệ nhân nữ trở về vùng quê Hòa An và các huyện miền Tây, còn nghệ nhân nam cùng cây đàn tính hai dây về quê hương Trùng Khánh và các huyện miền Đông. Theo cố Giáo sư sử học Trần Quốc Vượng, ở đây, chúng ta có thể nghiệm sinh một vấn đề rằng: Then tính có hai lối đi về giữa dân gian và cung đình, từ dân gian đi vào cung đình và được nâng cao lên về âm nhạc, nghệ thuật diễn xướng. Sau đó, từ cung đình trở lại dân gian - chiếc nôi sinh ra nó và được dân gian hóa. Dường như chẳng nơi nào có được hai dòng Then như Cao Bằng. Đặc biệt, chất liệu nghệ thuật then tính đã phát triển ở mức cao. Then tính miền Tây dịu ngọt, mềm mại, dung dị như người thiếu nữ dung nhan “nghiêng nước, nghiêng thành”. Đối lại, Then tính miền Đông cất lên mạnh mẽ, trải lòng miên man, giai nhịp rộn ràng khúc tứ như chàng trai tuấn tú tài ba, hào phóng. Thật là “nam thanh”, “nữ tú” như biểu trưng riêng của Then tính hai miền, nhưng khi kết hợp lại thì thành chỉnh thể đủ đầy, hoàn mỹ, khiến người ta linh cảm về một miền then gốc. 

Then tính là loại hình dân ca người Tày bao gồm nội hàm phong phú, có sức lan tỏa lớn. Bên cạnh sự phản ánh đa dạng về cuộc sống sinh hoạt như các làn điệu dân ca khác, Then tính còn có các bài then tâm linh, bắc cầu, nối số... làm cho người ta khỏi bệnh do trạng thái tinh thần khá lên. Dân gian truyền rằng, Then chữa bệnh là thế. Trong Then tính của người Tày còn có tục lệ Lẩu pựt hay vỉt (Tày miền Tây), Lẩu luông (Tày miền Đông), đó là đại lễ cấp sắc cho những người hành nghề then, giàng. 

Dân ca Then tính có nhiều làn điệu, hầu hết đều có lời hát thất ngôn tứ tuyệt hay thất ngôn trường thiên, có bài và làn điệu theo thể ngũ ngôn. Một số làn điệu Then tính có tên gọi khá giống nhau giữa Then miền Đông và miền Tây, thậm chí cùng chủ đề phản ánh, nhưng giai điệu thì có sự khác nhau rõ ràng. 

Nghệ thuật hát Then tính trong dân gian ngày càng cải tiến rõ rệt. Phần âm nhạc trong dân ca Then tính luôn được coi trọng, song về nội dung và lời hát cũng không kém phần. Môn nghệ thuật Then tính rất kén chọn lời hay ý đẹp, trau chuốt kỹ càng, phù hợp với giai điệu. Lời hát hay, làm cho ta hát mãi cùng cây đàn mà không chán. Hát và gảy đàn say sưa đến nỗi, người trình diễn và cây đàn chỉ còn là một, họ gảy đàn và bấm nốt bằng trái tim mình, lúc ấy chính là sự thăng hoa trong diễn xướng. Trong trình diễn, mới đầu các nghệ nhân hát đơn, sau đó được cách tân hát tốp tính, rồi phát triển lên thành dàn Then tính với số lượng diễn viên từ 50 đến mấy trăm người, tạo nên không gian hoành tráng, phù hợp với những ngày hội lớn.

Then tính luôn được nhân dân các dân tộc Cao Bằng quý trọng, gìn giữ nâng niu, coi đó là nhu cầu tinh thần không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt cộng đồng. Hầu hết các làn điệu Then tính đều được sử dụng và phát triển trong các lễ hội dân gian truyền thống, trên sân khấu chuyên nghiệp và trong phong trào ca hát quần chúng. 

Trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hội nhập toàn cầu, bên cạnh những thời cơ, thuận lợi, mặt trái của nó đã và đang làm mai một văn hóa truyền thống của dân tộc. Là hạt nhân của văn hóa truyền thống, các loại hình dân ca rất cần được bảo tồn, phát huy. Trước hết, tập trung thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về "Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước" và Chương trình hành động số 51-CTr/TU ngày 7/10/2014 của Tỉnh ủy về thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW. Làm tốt công tác tuyên truyền về vai trò, vị trí dân ca trong đời sống xã hội, mà nổi bật là dân ca Then tính. Xây dựng dự án và tổ chức truyền dạy dân ca Then tính trong cộng đồng, phổ cập trong học đường... Tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về thể loại dân ca Then tính, ký âm từng làn điệu dân ca, phục vụ đắc lực cho công tác bảo tồn và phát huy, xứng tầm với giá trị của nó... 

Quan tâm đúng mức tới các thế hệ nghệ nhân, tạo điều kiện bồi dưỡng và phát huy vai trò của các nghệ nhân trong việc truyền dạy dân ca. Ưu tiên đưa dân ca Then tính vào chương trình các lễ hội, ngày kỷ niệm của đất nước, của tỉnh. Coi trọng việc không ngừng phát triển dân ca Then tính, đặt lời hát mới phù hợp thời đại, nâng cao chất lượng giai điệu Then tính, phát triển âm nhạc hiện đại trên nền chất liệu Then tính. Bên cạnh khuyến khích xây dựng chương trình dân ca Then tính trên các sân khấu chuyên nghiệp, cần đưa Then tính vào các chương trình biểu diễn nghệ thuật phục vụ công chúng. Tăng cường quảng bá, giao lưu dân ca Then tính trong tỉnh, khu vực và nước ngoài. Hình thành "chiếu Then tính" phục vụ khách tham quan, du lịch... 

Then tính là vốn dân ca quý báu mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Bảo tồn và phát huy, phát triển dân ca Then tính là nhiệm vụ hệ trọng, cấp thiết của toàn dân, đòi hỏi sự vào cuộc của các cấp, các ngành từ tỉnh đến cơ sở. Với nhận thức ấy, tin rằng, Then tính sẽ còn mãi với thời gian, là hành trang quan trọng của chúng ta đi tới tương lai.

Theo baocaobang.vn